Het citizen-scienceproject ‘CurieuzeNeuzen’ bracht de luchtkwaliteit in de stad Antwerpen nauwkeurig in kaart. Het was een initiatief van de Ringland Academie in samenwerking met onderzoekers van de Vrije Universiteit Brussel en de Universiteit Antwerpen. Niet minder dan 2.000 stadsbewoners draaiden mee als volwaardige ‘burger-onderzoekers’ door buiten aan hun raam meetsensoren op te hangen. Het was een Europese primeur dat dergelijke metingen op een zulke grote schaal uitgevoerd werden.
Een project voor en door burgers
Het CurieuzeNeuzen-experiment is een citizen-scienceproject, waarbij de bevolking actief betrokken wordt bij wetenschappelijk onderzoek. Burgers verzamelen data onder leiding van professionele wetenschappers. CurieuzeNeuzen ging uit van de Ringland Academie, de studiedienst van de Antwerpse burgerbeweging Ringland. De wetenschappelijke begeleiding gebeurde door professoren van de Vrije Universiteit Brussel (VUB), de Universiteit Antwerpen (UAntwerpen) en het Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving (HIVA) van de KU Leuven. Bij het uitwerken van CurieuzeNeuzen stelden ook talloze experts aan Vlaamse en buitenlandse onderzoeksinstellingen hun expertise (gratis) ter beschikking.
Het CurieuzeNeuzen-project bood 2.000 inwoners, gezinnen, verenigingen en scholen de kans om de luchtkwaliteit te meten aan de straatkant van hun woning, appartement of gebouw. Via een eenvoudige meetopstelling werden aan de buitenkant van het raam twee meetbuisjes bevestigd. Die sensoren maten gedurende de hele maand mei nauwkeurig de concentratie stikstofdioxide (NO2) in de omgevingslucht. Daarnaast werd ook geprobeerd de neerslag van fijnstof op de meetopstelling te bepalen. Stikstofdioxide en fijnstof zijn belangrijke indicatoren van luchtverontreiniging veroorzaakt door het verkeer.
Meer uitleg over de meetmethode vind je hier.
Bekijk hier de luchtkwaliteitskaart van Antwerpen.
Doel van CurieuzeNeuzen
CurieuzeNeuzen wilde in de eerste plaats de wetenschap een stap vooruitbrengen. Tijdens het project werden data verzameld, die gebruikt zullen worden in een wetenschappelijke publicatie over buurt-tot-buurtvariatie in stedelijke luchtkwaliteit. Binnen dezelfde stad zijn er tussen wijken en straten grote verschillen in luchtkwaliteit, maar de bestaande studies geven daar weinig inzicht in. Vooral de concentraties van verkeersgerelateerde stoffen kunnen zeer sterk variëren door het zogenaamde ‘street canyon’-effect. In een drukke straat blijven de vervuilende stoffen langer hangen en is de luchtkwaliteit slechter, terwijl iets verder, nabij parken of in meer open bebouwing, ze opmerkelijk beter is.
CurieuzeNeuzen bracht die buurt-tot-buurtvariatie in een grote stad gedetailleerd in kaart. In het voorjaar van 2014 was Antwerpen al in de ban van het AIRbezen-project, waarbij inwoners een aardbeienplantje op de vensterbank plaatsten. De analyse van de afzetting van fijnstof op de bladeren van de aardbeiplanten leverde gedetailleerd inzicht in de ruimtelijke spreiding van verkeersgerelateerd fijnstof in de stad Antwerpen. CurieuzeNeuzen bouwde voort op de kennis en ervaring die werd opgedaan tijdens AIRbezen en ging nog een stap verder.
Het was de eerste keer in Europa dat op een dergelijk grote schaal een citizen-scienceproject werd uitgerold waarbij zowel NO2– als fijnstofmetingen gebeurden.
Het onderzoek gebeurde niet toevallig in Antwerpen. Antwerpen is een hotspot voor hoge NO2– en fijnstofconcentraties, onder meer omdat de Antwerpse Ring de stad doorkruist. Anderzijds staan in Antwerpen ook initiatieven op stapel om de luchtkwaliteit in de binnenstad te verbeteren. Sommige maatregelen, zoals de lage-emissiezone, zijn al van kracht. Sinds 1 februari 2017 worden de meest vervuilende auto’s geweerd uit de binnenstad.
Andere maatregelen, zoals het voorstel van Ringland om de Ring te reorganiseren en te overkappen, liggen momenteel op de tekentafel, en worden hopelijk zo snel mogelijk doorgevoerd. Een studie door VITO heeft immers aangetoond dat Ringland kan leiden tot een gevoelige verbetering van de luchtkwaliteit in Antwerpen.
CurieuzeNeuzen wilde een ‘nulmeting’ doorvoeren, en de situatie in kaart brengen zoals ze was in mei 2016, dus voor de invoering van de lage-emissiezone en de realisatie van Ringland. Door toen metingen te doen, en vervolgens opnieuw na de invoering van de maatregelen, kan men becijferen wat het effect daarvan is op de stedelijke luchtkwaliteit.
Meten is weten
Een belangrijk aspect van citizen science is sensibilisatie. Een citizen-scienceproject zorgt voor een grote betrokkenheid bij de deelnemers. CurieuzeNeuzen wilde de burgers bewustmaken van het belang van een gezonde leefomgeving in de stad, en dus ook van het belang van maatregelen om de luchtkwaliteit in de stad te verbeteren. Zo werkten CurieuzeNeuzen en Ringland ook aan een breed draagvlak bij de Antwerpenaars om de luchtkwaliteit in en rond de stad aan te pakken.
Waarom NO2?
De kranten besteedden met het dieselgate-schandaal in het najaar van 2015 wekenlang aandacht aan stikstofoxides. Die moleculen ontstaan bij verbranding op hoge temperatuur, zoals in de motor van een auto. Stikstofoxides bestaan uit een mengsel van stikstofdioxide (NO2) en stikstofmonoxide (NO). NO is weinig gevaarlijk voor de gezondheid. Het heeft een korte levensduur in de atmosfeer, en wordt snel omgezet tot NO2 door reacties met zuurstof en ozon.
Dat NO2 heeft daarentegen wel belangrijke effecten op het milieu (vorming van smog en zure regen) en de gezondheid (irritatie van de luchtwegen, verergering van astma of chronische bronchitis). In het dieselgate-schandaal werd de uitstoot van stikstofoxides door diesels gemanipuleerd met behulp van zogenaamde sjoemelsoftware. Het verkeer draagt voor ongeveer de helft bij aan de totale uitstoot van NO2 in Vlaanderen, waarbij dieselwagens veel meer NO2 produceren dan benzinewagens. NO2 is een belangrijke stof om te meten, omdat het beschouwd wordt als een indicator voor verkeersgerelateerde luchtverontreiniging. Antwerpen vormt een hotspot in West-Europa met hoge NO2-concentraties, omdat verschillende drukke verkeersaders de stad doorkruisen. De belangrijkste bron van NO2 is de Ring.
De metingen
Bij het CurieuzeNeuzen-project gebeurde de meting van NO2 in de lucht door zogenaamde Palmes-diffusiebuisjes. Op elk meetpunt hingen vier weken lang in de buitenlucht twee buisjes. In elk buisje zat een laagje gel dat NO2-deeltjes uit de lucht absorbeerde. Na 4 weken gingen de buisjes naar het laboratorium voor analyse. De totale hoeveelheid NO2 opgeslagen in de gel gaf de gemiddelde concentratie NO2 in de buitenlucht.
Om zeker te zijn van correcte meetresultaten werden twee buisjes opgehangen en werd de gemiddelde waarde van de twee berekend. De Palmes-diffusiebuisjes die gebruikt werden in het CurieuzeNeuzen-project, werden getest door de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) en gaven zeer betrouwbare resultaten.
Gedurende het vier weken durende experiment zette zich ook fijnstof af op het V-bord van de meetopstelling. Dat fijnstof werd na 4 weken zorgvuldig met een reinigingsdoekje van het V-bord geveegd. De doekjes werden vervolgens geanalyseerd in het lab. De meting van fijnstof gebeurde door het aantal magnetiseerbare partikels op het doekje te bepalen (zelfde methode als in het AIRbezen-project).
Initiatiefnemers
De Ringland Academie is een groep van geëngageerde burgers en experts die het voorstel van de vzw Ring Genootschap tot reorganisatie en overkapping van de Antwerpse Ring ondersteunen via wetenschappelijk advies en onderzoek. Binnen de Ringland Academie was een vrijwilligersgroep actief die het citizen-scienceproject CurieuzeNeuzen uitwerkte.
Wetenschappelijke begeleiding
Prof. dr. ir. Filip Meysman, specialist milieuchemie binnen het departement Analytische Milieu en Geochemie van de Vrije Universiteit Brussel (VUB)
Prof. dr. ir. Roeland Samson, specialist luchtverontreiniging binnen het Laboratorium voor Milieu en Stedelijke Ecologie, Universiteit Antwerpen (UA)